آب مجازی و تجارت آب مجازی

آب مجازی و تجارت آب مجازی

تجارت آب مجازی: ظرفیت‌ها و ملاحظاتتحقیقات انجام‌شده با کمک هونگ و هوکسترا (2002) نشان می‌دهد که در سال‌های 1995تا۱۹۹۹ میزان میانگین سالانۀ آب مجازیِ درحال جابه‌جایی، با کمک تجارت محصولات کشاورزی 695میلیارد مترمکعب بوده است [1]. کل آب مورد استفاده برای تولید این محصولات در کشورهای تولیدکننده، 5400میلیارد مترمکعب بوده است. این بدین معنی است که 13درصد از کل آب مصرفی برای تولید محصولات به‌صورت مجازی وارد بازار تجارت شده است [1]. تحقیق دیگری با کمک چاپاگین و هوکسترا[1] نشان می‌دهد که حجم آب مجازیِ درحال جابه‌جایی با کمک تجارت دام و فرآورده‌های دامی برای دورۀ زمانی 1995تا۱۹۹۹، 245میلیارد مترمکعب بوده است [7]. اگر تجارت کالاهای کشاورزی را هم به این عدد اضافه کنیم، حجم آب مجازیِ درحال جابه‌جایی با کمک تجارت در این سال‌ها، به 940میلیارد مترمکعب می‌رسد. با درنظرگرفتن تجارت دام و محصولات آن، می‌‌توان گفت که درمجموع 20درصد از آب مصرف‌شده برای تولید محصولات کشاورزی و دامی در جابه‌جایی مجازی آب بین کشورها مشارکت داشته است [7].جدول زیر، میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابه‌جایی در بازۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱ را نشان می‌دهد.جدول1-3: میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابه‌جایی در بازۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱ به‌تفکیک محصولات. (منبع: [2])عنوانحجم(میلیارد مترمکعب در سال)درصدمحصولات کشاورزی98761دام و فرآورده‌های دامی27617محصولات صنعتی36222مجموع162510016درصد کلّ آب مصرف‌شده در جهانواژۀ آب مجازی، آب، غذا و تجارت را به یکدیگر پیوند می‌دهد. این اعداد و ارقام نیز به‌خوبی گواه این مطلب در مقیاس جهانی است. کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌توانند با واردات کالاهای آب‌بر، نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است، برای استفاده در سایر بخش‌ها حفظ کنند. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله‌های طولانی برای مشکلات انتقال و هزینه‌های زیاد آن، تقریباً غیرممکن به‌نظر می‌رسد. دراین‌حال تجارت مواد غذایی با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب می‌تواند همگون‌سازِ پخش ناهمگون منابع آب باشد.بخش کشاورزی، به‌عنوان پرمصرف‌ترین بخش، در حدود 74درصد از منابع آب شیرین جهان را مصرف می‌کند [4]. برخی از کشورهای کم‌آب برای تأمین بخشی از این آب، با نادیده‌گرفتن ظرفیت‌های طبیعی، آب‌های زیرزمینی را بیش از حد پمپاژ کرده و بیش از اندازه آب دریا را نمک‌زدایی می‌کنند. نتایج نشان می‌دهد که تولید محصولات در چنین وضعیتی، بیش از پنج برابر گران‌تر است [8]. کشورهای کم‌آب می‌توانند با دخالت‌دادن تجارت آب مجازی در سیاست‌های آبی، علاوه‌بر اینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می‌دهند، از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند. واردات مواد غذایی به‌منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی، بخش‌های اقتصادی و اجتماعی و محیط‌زیست هر کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور همبستگی مستقیم دارد. کشورهای کم‌آب می‌توانند با توجه به اوضاع و ظرفیت‌ها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی خود، نقطۀ بهینه‌ای را برای میزان واردات مواد غذایی به کشور بیابند.سالانه به کانالی پر از آب نیاز است به عمق یک متر و عرض یک کیلومتر و طول هفت میلیون کیلومتر، یعنی 180 برابر محیط کره زمین، تا روزانه 3000 کالری انرژی را برای 1/6میلیارد نفر جمعیت کره زمین تولید کند[4]. در ارقام کوچک‌تر می‌توان گفت به‌ازای تولید هر کالری، یک لیتر آب نیاز است [2]. درحالی‌که کرۀ زمین تا سال 2050 با ۲تا۳میلیارد نفر افزایش جمعیت مواجه خواهد بود [4]. تأمین آب و غذای این جمعیت از هم‌اکنون جای بحث است. بدون شک چالش‌های پیشِ ‌رو در مدیریت منابع آب با 25 سال پیش از این بسیار فرق کرده است و تا 25 سال آینده نیز وضعیت بسیار متفاوت خواهد بود [4]. پخش ناهمگون منابع آبی، تلاش کشورها برای تأمین امنیت غذایی ملت‌های خود، نیاز به توسعۀ زیرساخت‌های آبی و کمبود منابع مالی در این زمینه، مسئلۀ آب برای تولید غذا را به مسئله‌ای بین‌المللی تبدیل کرده است. مفهوم آب مجازی در دهۀ اخیر، به‌خوبی توانسته است بحث آب برای غذا را به‌گونه‌ای شفاف و کمّی به‌تصویر بکشد. ظهور بحث آب مجازی، توجه مدیران منابع آب را به‌سوی شاه‌راه‌های عظیم آب مجازی جلب کرد که می‌توانند به کمک مسیرهای انتقال آب حقیقی بیایند. درحالی‌که توسعۀ هدفمند تجارت آب مجازی توسعۀ پایدار منابع آبی را نشانه رفته است، مشکلات اجتماعی و فرهنگی ناشی از دگرگونی ساختار‌ها و مشکلات حکومتی و سیاسی که تأمین غذای برخی از کشورهای واردکننده را به چالش می‌کشد، مسئلۀ تجارت آب مجازی را به مسئله‌ای کلان و پیچیده تبدیل می‌کند. دراین‌خصوص به‌نظر می‌رسد چاره‌ای نیست مگر حل آن‌ها در آینده‌ای نزدیک.1-3: آب آبی[2] و آب سبز[3]در چرخۀ هیدرولوژی، منابع آب به دو دستۀ آب آبی و آب سبز گروه‌بندی می‌شود. آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی، آب آبی را تشکیل می‌‌دهند. به رطوبت خاک در مناطق غیراشباع، آب سبز می‌گویند. منشأ آب آبی و آب سبز، بارندگی است. آب باران بعد از نفوذ در خاک و قبل از اینکه به منطقۀ اشباع برسد، آب سبز را تشکیل می‌دهد. آب‌های زیرزمینی (منطقۀ اشباع) و همچنین رواناب حاصل از این بارندگی که به رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، پشت سدها و تالاب‌ها می‌پیوندد، آب آبی را شامل می‌شوند. کشاورزی دیم در اصل از بخش آب سبز حاصل از بارندگی تغذیه می‌کند؛ درحالی‌که کشاورزی آبی از آب آبی مهارشده‌ای سیراب می‌شود که به زمین‌های کشاورزی هدایت می‌شود. با توجه به نقش این دو در تولید مواد غذایی می‌توان گفت که منشأ آب مجازی، آب آبی و آب سبز است. بر این اساس می‌توان آب مجازی را به آب مجازی آبی و آب مجازی سبز گروه‌بندی کرد [9].آب سبز برای نخستین‌بار با کمک فالِن‌مارک معرفی شد [10]، تا بتوان با تفکیک آن از آب آبی، با گروه‌بندی مناسبی از منابع آب، راحت‌تر آن را مدیریت کرد. همچنین با استفاده از این مفهوم نو می‌توان از نقش آب در تولید محصولات کشاورزی در مناطق نیمه‌خشک ارزیابی دقیق‌تری به‌دست داد. درمقایسه‌با آب آبی، آب سبز ازنظر حجم ذخایر آب شیرین و مشارکت در تولید مواد غذایی منبع بزرگ‌تری است. درواقع، 65درصد از نزولات آسمانی به آب سبز و باقی به آب آبی تبدیل می‌شود [4]. همچنین در حدود 80درصد زمین‌های کشاورزی در جهان زیر کشت دیم هستند که 60درصد غذای مردم را تولید می‌کنند [9]. بهره‌برداری از آب آبی به‌دلیل نیاز به شبکه‌های انتقال و پخش آب، بسیار گران‌تر از آب سبز است؛ اما همین قابلیت انتقال و پخش، مدیریت آن را ساده‌تر کرده و گزینه‌های بهره‌برداری از آن را در بخش‌های کشاورزی و صنعتی و خانگی افزایش داده است؛ درحالی‌که تنها راه بهره‌برداری از آب سبز تولید محصولات دیم است. در سال‌های اخیر، با ظهور مفهوم آب مجازی و درک نقش تجارت مواد غذایی در پخش منابع آب و شناسایی استعداد مناطق در تولید محصولات با شاخص‌های کمّی جدید، مدیریت آب سبز آسان‌تر شده و به بهره‌برداری بهینه از آن پافشاری می‌شود.جدول و اَشکال صفحۀ بعد مفاهیم پیش‌گفته را به‌طور دقیق‌تری نشان می‌دهد.شکل 1-1: چرخۀ آب آبی و آب سبز. (منبع [11])همان‌طورکه شکل 1-1 نشان می‌دهد، آب حاصل از رواناب، آب دریاچه‌ها، سدها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها و آب‌های زیرزمینی در منطقۀ اشباع، آب آبی را تشکیل می‌دهد و رطوبت خاک در منطقۀ غیراشباع، آب سبز را. شکل 1-2 تعادل منابع آب شیرین را نشان می‌دهد و به مقایسۀ میزان آب آبی و آب سبز می‌پردازد.شکل 1-2: تعادل آب شیرین در جهان. (منبع [4])  جدول 1-4: خصوصیات آب آبی و آب سبز. (منبع [10])نوع آبآب آبیآب سبزمنابعرودخانه‌ها، دریاچه‌ها،پشت سدها و تالاب‌هاآبی است که در خاکغیراشباع ذخیره شده استقابلیت انتقالبسیار زیادتقریباً امکان‌ناپذیرجایگزینی منابعمحتملناممکنکاربردبسیار زیادمحدودامکانات جابه‌جایینیازمند امکاناتبدون نیاز به امکاناتهزینۀ استفادهزیادکمتأثیر بر سیستم هیدرولوژیکیدارای اهمیتکم‌اهمیت‌ترتأثیر بر خاکدارای اهمیتکم‌اهمیت‌تر 1-4: معرفی روش‌‌های کمّی1-4-1: روش محاسبۀ آب مجازی ذخیره‌شده در محصولات کشاورزیبه‌منظور تعیین خالص صادرات و واردات آب مجازی کشور‌ها، محصولات زراعی و باغی عمدۀ منتخبی که صادر یا وارد می‌شوند، بررسی می‌شوند. برای محاسبۀ آب مجازی مصرفی با کمک هر محصول، از روابط زیر استفاده می‌شود:1-1: منابع [1] و [7]                    در رابطۀ 1-1،SWD[4] ، آب مصرفی ویژه با کمک محصول i و در منطقۀ j است. به‌دلیل تنوع اقلیمی کشور، هر نوع محصول در نواحی گوناگون ممکن است مقادیر مصرف آبِ گوناگون داشته باشد. ازاین‌رو برای هر محصول در هر منطقه، به‌طور جداگانه مقادیر SWD محاسبه شده و میانگین وزنی آن برای کشور محاسبه می‌شود. نیاز آبی گیاه[5] برای محصول i و در منطقۀ j  است. هوکسترا و سایر محققان، برای محاسبۀ CWR از استفاده کردند [7] و [1]. پس از کسرکردن میزان آبیاری مؤثر و اِعمال بازده آبیاری، اندازۀ CWR را محاسبه کردند.1-2: منابع [1] و [7]                   1-3: منابع [1] و [7]      تبخیر و تعرق گیاه مرجع تابش خالص از سطح گیاهمیانگین دمای هواسرعت باد در ارتفاع دومتری از سطح زمینفشار بخار اشباعفشار بخار واقعیاختلاف فشار بخارشیب منحنی فشار تبخیر ثابت رطوبت سنج در رابطۀ 1 رفتار محصول i و در منطقۀ j است.پس از آنکه SWD محاسبه شد، از رابطۀ زیر میانگین وزنی کشوری محاسبه خواهد شد:1-4: منبع [6]                در رابطۀ فوق،  آب مصرفی ویژۀ هر واحد محصول iام در کشور است. کل تولید محصول iام در ناحیه jام است.کل تولید محصول iام در کشور است.بدین روال  برای تمامی محصولات محاسبه می‌شود.  به‌عنوان شاخص آب مصرفی هر تن محصول iام برحسب مترمکعب است. درواقع بیانگر کل آبی است که باید مصرف شود تا یک تن محصول iام تولید شود و به آن آب مصرفی پایۀ هر واحد محصول iام گویند. واژۀ آب مصرفی پایه، به کل اندازۀ آب مصرفی با کمک یک کالا، محصول کشاورزی، یک رشته فعالیت یا در سطح کلان‌‌تر برای کل کشور و حتی با کمک یک فرد (شامل آب واقعی و مجازی) گفته می‌شود.1-4-2: روش محاسبۀ دبی آب مجازی درحال جابه‌جاییبرای تعیین کلّ آب مجازی برای کلّ صادرات یک محصول، ، از رابطۀ زیر استفاده می‌شود:1-5: منابع [1]، [6] و [7]               در رابطۀ فوق،  کلّ صادرات محصول iام است. به همین روال برای کلّ آب مجازی واردشده به کشور، ازطریق محصول iام، ، محاسبه می‌شود:1-6: منابع [1]، [6] و [7]              در رابطۀ 4،  کلّ واردات محصول iام است. شایستۀ یادآوری است که این ارقام، برحسب مترمکعب است.کلّ اندازه و ارزش ارزی  و  برای هر محصول iام در سایت آماری فائو موجود است. فرض می‌شود که ارزش دلاری کل محصول صادرشده و واردشده منسوب به محتوای آب مجازی آن است. البته هر محصول یا کالایی به‌طور مجازی نیز دربر‌گیرندۀ سایر عوامل تولید است؛ اما با توجه به موضوع تحقیق که دربارۀ آب و اهمیت آن در کشور ماست، چنین فرضی درنظر گرفته شده است.در تعیین کلّ آب مجازی صادرشده، ، از رابطۀ زیر استفاده شد:1-7: منابع [1]، [6] و [7]                برای کلّ آب مجازی واردشده به کشور نیز همین روش استفاده می‌شود:1-8: منابع [1]، [6] و [7]                 مجموع ارزش کلّ صادرات منتخب و همچنین کلّ محصولات وارداتی منتخب، ارزش کلّ آب مجازی صادر و واردشده است. برای محاسبۀ ارزش دلاری هر مترمکعب آب مجازی صادرشده، ، از رابطۀ زیر استفاده می‌شود:1-9: منبع [6]                   ‏که در رابطۀ فوق،  ارزش کل صادرات محصولات صادراتی منتخب است. به روش فوق، ارزش هر مترمکعب آب مجازی وارداتی هم محاسبه می‌شود. حال می‌توان با برابری حجم آب مجازی وارد و صادرشده از کشور و ارزش هر مترمکعب آن‌ها و با توجه به ترکیب محصولات صادراتی، نقش تجارت آب مجازی را در مقابله با کم‌آبی و کاهش فشار بر منابع آبی کشور از منظر اقتصادی ارزیابی کرد.[1]. Chapagain and Hoekstra[2] Blue Water[3] Green Water[4]. Specified Water Demand[5]. Crop Water Requirementفرمت ورد قابل ویرایشتعداد صفحات: 42