بی‌احتیاطی و مفاهیم مرتبط با بی‌ احتیاطی

بی‌احتیاطی و مفاهیم مرتبط با بی‌ احتیاطی

فرمت ورد قابل ویرایشتعداد صفحات: 72فصل دوم مبانی نظری و پیشنه تحقیق جهت نوشتن فصل دوم پایان نامه ارشد و دکتریهمراه با رفرنس نویسی و پاورقی داخل متنمنابع فارسی کاملمنابع انگلیسی کاملما
در این بخش علاوه بر منابع مبانی نظری، منابع کلی دیگری رو برایتان در نظر
گرفتیم تا همواره در نوشتن پایان نامه از این منابع بهره مند گردید. مفهوم لغوی احتیاط1-1-1-1-گفتار اول : احتیاط در ادبیات فارسیدر
زبان فارسی می‌توان 4 معنای عمده برای واژه‌ی احتیاط بیان کرد که
عبارت‌اند از: استوار کردن، محاصره و نگهداری کردن، به هوش و عاقبت اندیش
بودن، تجسس و تفتیش کردن.[1]
معنای سوم را باید معنای عرفی احتیاط دانست. در حقیقت دقت و محافظت،
انتخاب استوارترین و اطمینان‌بخش‌ترین راه و روش برای تأمین مقاصد و
دستیابی به هدف بدون در پی داشتن هرگونه پیامد ناروا و زیان و ضرری را
احتیاط گویند.[2]چنانکه
در ادبیات فارسی و هم‌چنین متون تاریخی، احتیاط را به معنای حزم اندیشی به
‌کار برده­اند. برای مثال در کتاب تاریخ بیهقی می‌خوانیم: «و از بیداری و
حزم و احتیاط این پادشاه محتشم رضی الله عنه یکی آن است که…»[3] و یا مولانا جلال‌الدین در مثنوی خویش احتیاط را به همین معنا به کار می برند[4].با
وجود این کاربردهای دیگر این مصدر اجوف واوی را نیز می­توان در زبان فارسی
مشاهده کرد، مثلاً دیوار باغ و خانه را به این دلیل حائط می‌گویند که سبب
نگهداری و در برگرفتن آن می‌شود؛ و یا محیط بودن که از صفات علیای خداوند
متعال است؛ زیرا که علم و قدرت الهی نسبت به جهان هستی فراگیر است.
ضرب­المثل­ها نیز به عنوان برآیند زبان مردم عادی و بنای فکری آن‌ها احتیاط
را در معنای حزم اندیشی نشان می­دهند[5].1-1-1-2-گفتار دوم : احتیاط در زبان انگلیسیبرای احتیاط در زبان انگلیسی از واژه‌هایی چونcaution, precaution, care, wariness, prudence و… استفاده می‌شود که هر کدام در عمق خود دارای تفاوت‌هایی ـ هر چند جزئی ـ هستند. از میان این واژه‌ها سه واژه‌یpre(caution) care و prudence کاربرد بیشتری دارند، هر چند معنای دقیق لغوی تمام آن‌ها احتیاط به معنای حزم اندیشی نیست. Care در زبان انگلیسی بیشتر تداعی‌­کننده‌ی مراقبت است و از همین رو انسان مراقب را careful گویند. هر چند واژه‌یcareful در معنای اصطلاحی خود به محتاط نزدیک می‌شود، اما واژه‌ی care را هم چنان به عنوان انجام عملی برای مراقبت از شخص (بیمار، سال‌خورده و یا کودک) می‌شناسند[6].Prudence
اما امروزه دارای معانی گوناگونی است، هر چند در ریشه بیشتر این معانی به
هم نزدیک شده، به مفهوم دانایی و آگاهی می‌رسند. ریشه­ی این واژه در
انگلیسی به واژه‌ی قدیمی فرانسوی (در قرن 14) prudence بر می‌گردد که خود از ریشه­ی لاتین prudential به معنای دوراندیشی و دانایی (foresight, sagacity) گرفته ‌شده است. Prudence را ـ توانایی فردی برای اعمال نفوذ و تسلط بر فردی دیگر به صورت معقول ـ هم ترجمه کرده‌اند[7]. در جایی دیگر prudence  قضاوت بین پاکی و بدسگالی عنوان ‌شده است. عنصری که شجاعت را از بی‌احتیاطی و خیره­سری متمایز می‌سازد. شاید به همین دلیل در انگلیسی شخص prudent کسی است که در مواقع حساس بهترین تصمیم را برای انجام می‌گیرد؛ مثلاً یک پدر فرزند خود را چگونه تنبیه کند که دوباره مرتکب خطا نشود[8]. با این ‌همه هر چه به فرهنگ عامه نزدیک‌تر می‌شویم، prudence نیز به معنای احتیاط نزدیک‌تر می‌شود، معنی سعی برای اجتناب از ریسک‌های غیر ضروری پیدا می‌کند[9].Precaution معنی دقیق‌تری از احتیاط را ارائه می‌دهد. این واژه که ریشه در زبان هند و اروپایی دارد از واژه‌ی لاتین praecautus گرفته‌ شده است[10]. Precaution فعلی است که شخصی برای جلوگیری از رخ دادن اتفاقی خطرناک و نامطلوب انجام می‌دهد. Caution در زبان انگلیسی دارای دو مفهوم هشدار و احتیاط است؛ اما باید دید در معنی احتیاط چه تفاوتی با precaution دارد. Caution در حقیقت کیفیت هشیار بودن و اجتناب از خطرات است[11]؛ بنابراین می‌توان گفت precaution احتیاط به ‌عنوان عملی است و caution کیفیت همان عمل احتیاط­‌آمیز است. با این‌ حال بعضی از لغت‌نامه‌ها precaution را مربوط به بازه­ی زمانی قبل از خطر می‌دانند و caution را مهارت و زیرکی فرد در حین رخ دادن خطر تلقی می‌کنند[12].1-1-2-مبحث دوم: مفهوم حقوقی احتیاط1-1-2-1-گفتار اول: در ادبیات حقوقی ایراندر
حقوق ایران احتیاط دارای تعریف قانونی نیست و به نظر می‌رسد با وجود م.
224 ق.م باید احتیاط را محمول بر معانی عرفی دانست. در قوانین ـ صراحتاً ـ
بسیار اندک از احتیاط نام ‌برده شده است. در م 12 ق. م. م کارفرمایان موظف
به رعایت تمامی احتیاط‌هایی هستند که اوضاع‌ و احوال قضیه ایجاب می‌نموده
است. پس باید وظیفه کارفرما را در محدوده‌ای دانست که عرف آن فعالیت برای
او معین می‌کند. با این ‌حال با وجود استفاده از واژه‌هایی چون اهمال،
غفلت، مسامحه، بی‌مبالاتی و بی‌احتیاطی می‌بینیم که احتیاط چیزی فراتر از
یک وظیفه‌ی عرفی است و مورد نظر قانونگذار نیز بوده. بر همین مبنی در ق. م.
ا در مواد مربوط به موجبات ضمان بی‌آنکه از احتیاط نام ‌برده شود نظریه‌ی
تکلیف عمومی به رعایت احتیاط وجود دارد. برای مثال در م 504 ق. م. ا داشتن
مهارت و سرعت مجاز و مطمئن و رعایت سایر مقررات در حال حرکت را می‌توان
نمونه‌ای بارز از ویژگی‌های احتیاط هنگام رانندگی دانست. در م 7 ق. م. م
نیز تکلیف به نگهداری و یا مواظبت از محجور را می‌توان تکلیف به احتیاط در
معنی دور اندیشی دانست. با این ‌همه در قانون ایران احتیاط به‌ عنوان اصلی
مستقل مدنظر قانونگذاران نبوده است و از همین رو مورد تقسیم‌بندی،
درجه‌بندی و یا حتی اشاره‌ی مستقیم ـ جز در مواردی خاص ـ قرار نگرفته است.1-1-2-2-گفتار دوم: در ادبیات حقوقی کامن لادر
نظام حقوقی کامن لا اشاره‌ی صریح به واژه‌های در معنای احتیاط بیشتر است، و
البته این موضوع با وجود معیار انسان معقول، دور از ذهن نیست. در آراء و
متون حقوقی کامن لا از دو واژه‌یprudence  و care در توضیح رفتار یک انسان معقول بیشتر استفاده‌ شده است[13]. Precaution تحت عناوین دیگری مطرح ‌شده است که در قسمت بعد مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در زبان حقوقی معنای prudence با معنای care گره‌خورده و در تضاد با negligence  قرار دارند. این موضوع را در دعوای  cohen v. pettyمی‌توان ملاحظه کرد.[14]واژه‌ی care
اما بیشتر مورد بحث و کنکاش حقوقدانان قرارگرفته است. تا آنجا که برای آن
درجات گوناگون قائل شده­اند و برای اثبات آن معیارهای گوناگونی در نظر
گرفته­اند. Care در معنای حقوقی در نقطه مقابل negligence و carelessness قرار می‌گیرد و هم چون negligence دارای سه درجه است: احتیاط اندک، احتیاط متعارف و احتیاط زیاد[15].
با وجود این درجه‌بندی، مرز دقیقی بین این درجات وجود ندارد و حتی می‌توان
گفت بسیار مبهم است. با این‌ حال احتیاط متعارف را آن درجه از احتیاط
می‌گویند که معمولاً رعایت آن از یک شخص معقول در شرایط مرتکب انتظار
می‌رود. معیارهای تکلیف عمومی به احتیاط در حقوق انگلستان و آمریکا دارای
تفاوت‌هایی است که در فصل سوم به طور مفصل به آن پرداخته خواهد شد.1-1-3-مبحث سوم: دیگر کاربردهای  احتیاط1-1-3-1-گفتار اول: مفهوم اصل حقوقی احتیاطthe precaution principle به انگلیسی و le principle de precaution به فرانسوی، مفهومی است که معادل دقیقی به زبان فارسی ندارد و ظاهراً پژوهش مفصلی پیرامون آن صورت نگرفته[16].
همین نکته نشان ‌دهنده‌ی آن است که این اصل دغدغه‌ی جوامع خاصی بوده، هر
چند که امروزه به صورت فراگیر مورد پذیرش کشورها قرار گرفته است[17].
هدف اصل احتیاط جلوگیری از وقوع عواقب منفی ـ ولی احتمالی ـ است، در
موقعیتی که یقین علمی به وقوع آن‌ها نداریم. در مورد پیدایش و ماهیت اصل
احتیاط اختلافاتی وجود دارد؛ برخی بر این عقیده­اند که صرفاً یک اصل فلسفی
است، در حالی‌ که دیگران آن را یک اصل سیاسی می‌دانند بحث‌های پیچیده‌ای در
مورد این اصل مطرح‌ شده که می‌توان برای نمونه از تفاوت میان احتیاط و
پیشگیری، یا خطر احتمالی و مسلم نام برد. اصل
احتیاط اگر چه از دهه‌ی 1970 در پژوهش‌های علمی به‌ کاربرده می‌شد، اما
ورود آن به صورت رسمی در عرصه‌ی عمومی و سیاسی با نشست جهانی ریو در مورد
کره­ی زمین در سال 1992 اتفاق افتاد. در پی این نشست اصل احتیاط را به طور
رسمی در پیمان ریو، به عنوان اصل فراگیر ـ ولی فاقد اعتبار قانونی ـ درج
نمودند[18].
سال بعد (1993) و در ماده­ی 130 (174 کنونی) معاهده‌ی تنوع زیستی
اتحادیه‌ی اروپا صراحتاً بیان شد که سیاست زیستی اتحادیه‌ی اروپا باید بر
مبنای اصل احتیاط پایه‌گذاری شود[19]. در ضمن اساس‌نامه در مورد محیط‌زیست، که در سال 2004 در قانون اساسی فرانسه درج ‌شده است، آمده است:هر
وقت یک آسیب، هر چند غیر قطعی از نظر شناخت‌های علمی، بتواند به شکلی وخیم
و غیر قابل بازگشت محیط را متأثر کند، مقامات دستگاه عمومی باید با توجه
به اصل احتیاط تدابیر موقت و مناسب را برای اجتناب از تحقق آن آسیب اتخاذ
نماید[20].به
‌این‌ ترتیب در کنار ارزش‌های مادی و منطق سودجویی عصر مدرن دغدغه‌های
مربوط به ‌ضرورت حفظ محیط ‌زیست، دریا و سلامت پدید آمد. به نظر می‌رسید در
اینجا اصل موضوعی عصر مدرن- که هرچه به نفع عقلانیت ابزاری است به صلاح
انسان بوده- زیر سئوال برده شد. دو مفهوم universal و standard precaution در زمینه‌ی پزشکی نشان­دهنده‌ی بروز این دغدغه به صورت گسترده در پزشکی بوده است. در سال 1987 مفهوم احتیاط اجمالی[21] با مجموعه قوانینی که تحت عنوان body substance isolutuion مطرح شد و در سال 1996، با قوانین «پایش سلامت[22]» جای خود را به مفهوم «معیار»[23] داد[24].
با این ‌همه فلاسفه‌ی پست مدرن به اصل احتیاط با دیده­ی تردید می­نگرند.
آن‌ها معتقدند، پرورش اصل احتیاط با تزریق نوعی احساس­تری همراه بوده است.
در این مورد سر مقاله­ی ‌روزنامه‌ی فرانسوی لوموند، مورخ 20 آوریل 2010 با
عنوان «اصل احتیاط یا اصل اضطراب؟» نه تنها در مورد این اصل به نگرانی
شهروندان اشاره می‌کند، بلکه به نگرانی و اضطراب خود دولت در مورد چگونگی
اداره­ی بحران و تأمین امنیت شهروندانی که نه عواقب منفی یک پیشرفت را
می‌پذیرند و نه از طرفی کوچک‌ترین خطایی را می‌بخشند، نیز می­پردازد[25].با
وجود این تحلیل‌های پست مدرنیستی از اصل احتیاط و عواقب آن باید پذیرفت؛
اصل احتیاط در واقع ادامه‌ی همان روند مدرنیته است و آبشخور آن معیارهای
همان مکتب، یعنی پرستش بدن و انسان محوری است. لازم به ذکر است در رابطه با
افراط در احتیاط و مضرات آن در فقه امامیه و مکاتب اجتماعی ـ حقوقی دیگر
نیز سخن بسیار گفته‌ شده، که در فصل دوم به آن‌ها اشاره خواهیم کرد[26].[1]ـ فرهنگ دهخدا، ج 1، واژه احتیاط.[2]ـ سید احمد حسینی، ‘احتیاط های روا و ناروا؛ معیارها و ضوابط (1)’، فقه و اصول، 35(1382): 9.[3]ـ محمد بن حسین ابوالفضل بیهقی، تاریخ مسعودی (بیهقی)، (خلیل خطیب رهبر، به اهتمام)، چاپ نهم، (تهران: مهتاب، 1383)، جلد 1، 172-176[4]ـ احتیاطش کرد از سهو و خباط                چون قضا آید چه سود از احتیاط. مثنوی مولوی.[5]ـ احتیاط شرط عقل است.[6]- Longman dictionary of contemporary English, care.[7]- Merriam Webster, Prudence.[8]- http://en.wikipedia.org/wiki/Prudence[9]- Longman dictionary of contemporary English,prudence.[10]- Webster’s New World College Dictionary, praecautus.[11]- Longman dictionary of contemporary English,Caution.[12]- The American Heritage, caution.[13] – Trimarco v. Klein, 56 N.Y.2d 98, 436 N.E.2d 502 (1982 .(Cohen v. Petty, 62 App. D.C. 187, 65 F.2d 820[14]ـ در یک تصادف رانندگی قاضی رأی به عدم مسئولیت خوانده صادر می کند با این استدلال که negligence قصور در care و prudence یک انسان معقول است و در اینجا چنین چیزی موضوعیت ندارد.[15] – http://legalsolutions.thomsonreuters.com/law-products/law-books/collections/blacks-law-dictionary/care [16]ـ از معدود مقالات مربوط می توان اشاره کرد به: ناصر کاتوزیان، مهدی انصاری، ‘مسئولیت ناشی از خسارتهای زیست محیطی’، حقوق، 2 (تابستان 1387 ).[17] – Dennis D. Paustenbach, THE RISK ASSESSMENT OF ENVIRONMENTAL AND HUMAN HEALTH HAZARDS, Forthcoming, duke university, ed., 2d ed., 2001, P2.[18] – http://www.unep.org/Documents.multilingual/Default.asp?DocumentID=78&ArticleID=1163[19] – Dennis D. Paustenbach, p2.[20]ـ به نقل از: املی زهرا نوواگليز، ‘اصل احتياط به مثابه نشانه­اي از ذهنيت و نيازهاي انسان پست مدرن’، دو فصلنامه شناخت، 61 (پاييز و زمستان 1389 ): 126.[21]-universal precaution[22]- health care.[23] standard[24] – http://en.wikipedia.org/wiki/Universal_precautions#cite_ref-1[25]ـ به نقل از: املی زهرا نوواگليز، 142.[26]ـ اقتصاددان­ها برای احتیاط از لفظ prudence استفاده می­کنند و prudent
را کسی می­دانند که وقتی خطرات احتمالی آینده پیش روست، پول بیشتری را در
نتیجه­ی صرفه­جویی، ذخیره کند. احتیاط را در زمینه­ی اقتصادی باید از خطر
گریزی risk aversion
تفکیک کرد. خطر گریزی در حقیقت حالتی است که شخص از روبرو شدن با خطرات
اجتناب می­کند در حالی که احتیاط انجام خطراتی است که ممکن است دارای سود
اقتصادی باشند. اما شخص محتاط با ذخیره­ی اقتصادی (saving) اثرات و عواقب منفی خطر را کاهش می­دهد.Sandmo, agnar, The Effect of Uncertainty on Saving Decisions, The Review of Economic Studies, Published by: Oxford University Press, Vol. 37, No. 3 (Jul., 1970), pp. 353-360.