عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

پایان نامه – عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاءتعداد صفحات : 247فرمت فایلdocقابل ویرایش با نرم افزار وردمسئولیت
کیفری از شرایط اوصافی بحث می کند که امکان منطقی تحمیل مجازات را بر
مرتکب جرم فراهم می آورد گر چه بی تردید تنها در فرض وقوع جرم سخن از تحمیل
مجازات صحیح و منطقی است اما دیری است که صاحب نظران جزایی بر این باورند
که مسئولیت کیفری در برابر جرم در گروی وصف خاص و مرهون حالت ویژه ای است
نزد مرتکب که در غیاب آن تحمیل کیفر بر او منطقاً و عقلاً ناممکن می نماید
عنایت به همین وصف خاص که از آن به (اهلیت جزایی) تعبیر می کند در مقام
جوهر و بن مایه مسئولیت کیفری است سبب شده تا نهاد مسئولیت کیفری موجودیتی
متمایز از دو نهاد در جرم و مجازات یافته و مبحثی جداگانه و دامنه دار را
در بخش حقوق جزای عمومی خود اختصاص داده «جرم و مجازات» دو نهاد مهم جزایی
اند که به دو شکل متفاوت با مرتکب جرم ارتباط پیدا می کنند یکی از مرتکب
«صادر» و دیگری به مرتکب «تحمیل» می گردد حقوق جزا به تعیین و تحویل شرایط و
او صافی در مرتکب می پردازد که در پرتو آنها از یک سو «صدور جرم» از مرتکب
واز سوی دیگر «تحمیل مجازات» بر وی امکان پذیر می شود گو اینکه شرایط لازم
برای «صدورجرم» با شرایط ضروری برای «تحمیل مجازات» بر هم انطباق کامل
ندارد.حقیقت این است که حقوق جزا تنها پس از آشنایی با مسئولیت
کیفری مبتنی بر تقصیر بود که مورد توجه قرار گرفت تا نگاهی عمیق بر آن و
عواملی که دافع مسئولیت است را موضوع تحقیق قرار دهیم رساله ای که پیش
دو خواننده گرامی قرار دارد به پایه چنین دیدگاهی از مسئولیت کیفری و
عواملی که در رفع مسئولیت کیفری موثر واقع می شود و را مورد بررسی قرار می
دهد تا مجموعه کامل از این مقوله مهم که به صورت پراکنده و بدون جمع بندی و
نتیجه گیری در کتب حقوق جزاء مورد بررسی قرار گرفته را مفصلا و به طور
کامل ارائه داده باشیم تا به امید آنکه این اثر ناچیز مورد استفاده
دانشجویان – دانش پژوهان و مشاوران حقوق و قضات و وکلا و علاقه مندان به
علم حقوق قرار گیرد و در مجموع برای همه ما فتح بابی به سوی نور و خیر و موجب برانگیختن اندیشه و صاحب نظران طرح مسائل حقوقی دقیقتری در این زمینه و سایر مباحث مربوط باشد.مقدمـهمسئولیت
در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و کیفری است و مسئولیت
کیفری ناشی از جرم و یکی از بنیادهای حقوقی است که بدون اثبات آن، احقاق حق
مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در
جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در
آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد،
اثبات مسئولیت کیفری است.به همین مناسبت نخستین پرسشی که در ابتدای
این بحث مطرح خواهد شد این است که ببینیم تدبیر قانون گذار کیفری در مسئول
شناختن افرادی که قوانین جزایی را نقض می کنند چیست؟بطور کلی،
الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت
دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به
انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا
به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان
،مسئولیت کیفری مطرح می شود که از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت
زیادی است، زیرا تحمیل کیفر و تعیین میزان مجازات مرتکب جرم به عنوان نتایج
و عواقب نامطلوب کاریکه انجام داد و مستلزم آن است که مستحق کیفر، از نظر
جسمی و روانی و رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد که توانایی
درک صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد
یا به عبارت دیگر، مرتکب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از
نظر کیفری مسئول شناخته شود.اثبات این مسئله که یکی از مسائل موضوعی حقوق جزا و علی القاعده به عهده مقامات قضایی صلاحیت
دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در
مورد هر متهمی کیفیات مربوط به شخصیت مرتکب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت
یا عدم مسئولیت کیفری مرتکب و صدور حکم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار
گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و کیفیات
خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتکب را تحت عنوان عوامل توجیه کننده
و رفع کننده باعث زوال مسئولیت کیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت
بحث و شناخت مسئولیت کیفری را به خوبی روشن می کند و نشان می دهد تعیین حد و
مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت کیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی
می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر
باشد.مع هذا این امر آن طور که باید و شاید مورد توجه قانون گذار
قرار نگرفته در هیچ یک از قوانین جزایی و مدونه کشورمان ماهیت حقوقی و
تعریف مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری به طور مشخص بیان نشده است
چنان که در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع کننده ملاحظه می
شود قانون گذار گاهی به ذکر کلمه مسولیت اکتفاء کرده و زمانی عنوان کلی
(مسئولیت جزایی) و یا (صدور مسئولیت جزایی) را برای موارد مربوط به این
پدیده انتخاب کرده است ، بدون اینکه تعریفی از مسئولیت کیفری و عوامل رفع
کننده ارائه کرده باشد1.در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و
گزینش تعریف «مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری» با مطالعه و دقت
در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم کلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ
مسئولیت و عوامل رفع از مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه در آیات قران کریم و
روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم کرد.مقررات جزایی پاره ای کشورها
بی آنکه ذکری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت کیفری به میان آورند صرفاً به
بیان علل یا حالاتی پرداخته اند که بر دفعیت مرتکب جرم و یا رابطه ذهنی او
با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف
مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت
به جرم انجام یافته ناممکن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا
احیانا موانع مسئولیت کیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و
اکرا ه و افطرار ، و اشتباه که این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن
موادی از قانون جزای این کشورها جداگانه ذکر و شرایط آنها و آثار ویژه هر
یک بر مسئولیت کیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است. 1-
در این باره به سر فصل مواد 33 الی 45 قانون مجازات عمومی اصلاحی سال 1352
و همچنین سرفصل مواد 29 الی 39 قانون راجعه مجازات اسلامی مصوب 21 تیرماه
1361کمیسیون امر قضایی مجلس شورای اسلامی مراجعه فرمائید.1- پیشگفتار12- مقدمه23- فصل اول- مفاهیم مسئولیت4مفاهیم مسئولیت)الف- مفهوم لغوی مسئولیت5ب-مفهوم کلی مسئولیت6ج- مسئولیت در قرآن کریم7د- مسئولیت اخلاقی9هـ- مسئولیت اجتماعی10جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه10الف- جنبه فردی مسئولیت10ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه124- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری15مفاهیم مسئولیت کیفری16مسئولیت واقعی و انتزاعی17مقایسه مسئولیت با تکلیف19تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت205- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت21الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام24بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام251- ویژگی جمعی بودن مسئولیت252- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات273- موضوعی بودن مسئولیت31– در ایران باستان31– در روم باستان33– در یونان باستان33ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر336- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام36مسئولیت كیفری در اسلام37الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام38ب- اصول حاكم بر مسئولیت كیفری در اسلام40بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری40بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت42بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها43بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها447- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران47مسئولیت كیفری در مقررات جزایی ایران46الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 130446ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 133947ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 135248د- مجازات اسلامی مصوب 1307488- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری50حدود و قلمرو مسئولیت کیفری51بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا51الف- اهلیت جنایی51ب- اهلیت مادی یا واقعی52ج- اهلیت جزائی53اهلیت جزایی و مسئولیت كیفری54بخش دوم- تقصیر و مسئولیت كیفری55قلمرو تقصیر در حقوق جزا57الف- تقصیر در قلمرو وسیع57بند اول- ادراك و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده60بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده60ب- تقصیر در قلمرو محدود61ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات62بخش سوم- اسناد و مسئولیت كیفری63انواع اسناددر حقوق جزا63الف- اسناد یا انتساب مادی63ب- اسناد یا انتساب معنوی64اسناد مادی و مسئولیت كیفری65اسناد معنوی و مسئولیت كیفری669- فصل هفتم) اركان اهلیت جزائی67اركان و اهلیت جزایی68ركن اول- ادراك68الف- مفهوم ادراك و تمییز70ب- نقش ادراك در مسئولیت كیفری72ج- عقل در مفهوم ادراك73د- عقل در مقررات جزائی ایران75هـ – عقل در حقوق جزائی اسلام76ركن دوم- اختیار78مفاهیم و كاربردهای اختیار78الف- اختیار در لغت78ب- اختیار در مفهوم فلسفی79بند اول- عنصر قدرت80بند دوم- عنصر اراده80ج- اختیار در مفهوم حقوقی81 1- نقش اراده در ركن مادی جرم822- نقش اراده در ركن روانی جرم83بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق831- اختیارات در لغت842- اختیار در تكالیف و جزائیات84ركن سوم- علم به قانون85الف- مفهوم قانون85بند اول- نص جزایی86بند دوم- عدم مشروعیت جزایی86ب- نقش علم به قانون87بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی88بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون88بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت كیفری88بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات8910- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری90عوامل رافع مسئولیت كیفری91علل عدم مسئولیت كیفری92الف- علل توجیه كننده جرم یا علل مشروعیت92ب- عوامل رافع مسئولیت كیفری92ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی93طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل93الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت كیفری93بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی93بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی93ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت94بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت94بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف كننده یا تخفیف دهنده مجازات94بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و معافیت از مجازات96تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و مسئله مسئولیت مدنی97خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری99مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت كیفری100مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت10111- فصل نهم) جنون102كودكی و مسئولیت كیفری103تاریخچه ی مسئولیت كیفری اطفال103طفل كیست؟104مفهوم بلوغ108الف- مفهوم علمی بلوغ108ب- معیار بلوغ در قفسه110بند اول- معیار بلوغ در كتاب110بند دوم- معیار بلوغ در سنت111بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ111اهمیت جرایم اطفال113مسئولیت جزایی اطفال114مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره115الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز116ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز117ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ120مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران121الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304121ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352122ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361123مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام125الف- بلوغ125ب- ادراك یا تمیز126بند اول- حقوقی127بند دوم- جزائیات128ب- سن مسئولیت جزایی نسبی130ج- سن مسئولیت جزایی كامل13112- فصل دهم) جنون133جنـون133سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین133جنون از مسایل موضوعی است135تعریف جنون136انواع جنون137اول- اختلالات سیستم عصبی138دوم- جنون اخلاق140سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الكلی و مواد مخدر140ارزیابی یا نحوه احراز جنون146الف- كارشناس روانی146ب- همكاری كارشناس و قاضی147جنون در قوانین سابق جزایی ایران148جنون در قانون مجازات اسلامی149ضوابط قانونی حاكم بر مفاهیم جنون150آثار جنون152لزوم احراز جنون در حال ارتكاب جرم155الف- تقارن جنون یا جرم155ب- تلازم جنون یا جرم157ج- جنون كامل157تأدیب مجنون158تشریفات اداری نگاهداری مجنون158مسئولیت مدنی مجنون15913- فصل یازدهم) جبر و اشتباه160بخش اول- مفاهیم اجبار161الف- تعریف اجبار161ج- اجبار و اكراه164د- خلاصه تفاوت های اجبار با اكراه و جنون واضطرار167بند اول- تفاوت اجبار و اكراه167بند دوم- تفاوت اجبار و جنون167بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار167بخش دوم- انواع مختلف اجبار168الف- اجبار مادی168بند اول- علل اجبار مادی168بند دوم- شرائط اجبار مادی168اجبار مادی با منشأ درونی173ب- اجبار معنوی174بند اول- اجبار معنوی خارجی174شرایط اجبار معنوی خارجی174بند دوم- اجبار معنوی داخلی177نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت كیفری177نقش تحریك در مسئولیت كیفری178تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر179بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران179الف- قانون مجازات عمومی179ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی179ضوابط قانونی حاكم بر اجبار181الف- اكراه در قتل181ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد182ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات182شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی182مسئولیت مدنی در زمینه اجبار18214- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه183بخش اول- مفاهیم جهل184 الف- جهل185ب- اشتباه186ج- غلط187د- خطا188هـ – سهو188و- غفلت189ز- نسیان189تفاوت میان جهل و نسیان190جایگاه اشتباه در حقوق جزا192الف- اشتباه در قانون192ب- اشتباه در عمل194بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی195الف- جهل مركب195ب- جهل بسیط (شبهه)197بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه203الف- جهل و شبهه حكمیه204ب- جهل و شبهه موضوعیه204ج- جهل تقصیری206د- جهل قصوری206بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی207الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد207ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات210ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات214بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق جزای عرفی217الف- تأثیر جهل حكمی بر مسئولیت كیفری217ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت كیفری218بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق اسلامی218الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت كیفری218بند اول- ادله برائت219بند دوم- قاعده درأ220بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل221ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری225بند اول- قاعده اشتراك احكام میان عامل و جاهل226بند دوم- قاعده وجوب تعلم احكام227بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احكام اسلامی227ج- اَلجَمعْ مَهما اَمكَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد كردن آنهاست)228بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران232الف- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب حد2321- جرم زنان2332- حد مسكر2343- جرم سرقت235ب- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب قصاص236بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)238بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)240ج- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب دیه241بند اول- جهل حكمی243بند دوم- جهل موضوعی244خلاصه بحث247فهرست منابع و مآخذ