مبانی نظری مجازات زندان

مبانی نظری مجازات زندان

فرمت ورد قابل ویرایشتعداد صفحات: 49فصل دوم مبانی نظری و پیشنه تحقیق جهت نوشتن فصل دوم پایان نامه ارشد و دکتریهمراه با رفرنس نویسی و پاورقی داخل متنمنابع  کامل تعريف و تاريخچه مجازات زندانبرای
آگاهی از تأثیر زندان نسبت به تکرار جرم­، نخست باید به شناختی هرچند
اجمالی از خود مقوله زندان دست یافت چراکه بدون آشنایی با معنا و مفهوم این
مقوله، امکان تبیین تأثیر آن درخصوص تکرار جرم امکانپذیر نخواهد بود. لذا
در فصل نخست، طی دو مبحث به بیان تعریف و تاریخچه مجازات زندان بطور مختصر و
کوتاه می­پردازیم. مبحث اول: تعریف زنداناز
نظر لغوی آنچه که از واژه «زندان» به ذهن متبادر می­شود در درجه اول مکانی
است که افراد مجرم در آنجا نگهداری می­شوند اما لفظ زندان در مقام ترادف
با واژه «حبس» بعنوان کیفر نیز بکار می­رود هرچند که در اکثریت قریب به
اتفاق مواد قانونی واژه حبس درخصوص این مجازات سالب آزادی بکار می­رود لکن
از آنجا که در عرف این دو لغت مترادف با یکدیگر کاربرد دارند لذا استعمال
هردو ممکن و صحیح است.بطور کلی در فرهنگ­های مختلف فارسی حبس به معنای زندانی کردن، بازداشت کردن، بازداشتن (ابد، تأدیبی، با اعمال شاقه)[1]، بند کردن، قید کردن، بستن، توقیف، زندان، بند، مقابل اطلاق و وقف[2] آمده است و از واژه زندان نیز به محبس، حبسگاه جایی که متهمان و محکومان را در آن نگاه دارند، بندیخانه، قیدخانه[3] و سجن[4]تعبیر
شده است. «در این مفهوم اصطلاحا زندان یکی از مجازات­های کیفری می­باشد که
حسب آن براساس تصمیم مراجع قضایی مطابق قوانین و مقررات موضوعه آزادی فرد
برای مدت محدود یا نامعین سلب می­گردد به همین دلیل زندان را به عنوان
مجازات سالب آزادی تعبیر نموده­اند البته منظور از سلب آزادی همان محرومیت
است و محرومیت از آزادی عبارت است از محرومیت از پرداختن به حرفه، ممنوعیت
از سکونت در محل اقامت خود، دوری از خانواده و ممنوعیت­های دیگر که
مهم­ترین آن رفت و آمد است.»[5]و
اما در کتاب ارزشمند ترمینولوژی حقوقی واژه حبس در حقوق جزا چنین تعریف
شده است: «سلب آزادي و اختيار نفس در مدت معين يا نامحدود بطوريکه در زمان
آن، حالت انتظار ترخيص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار وجود داشته باشد
آنرا توقيف گويند نه حبس (ماده 108-114 قانون ثبت و ماده 59 قانون تسريع
محاکمات)»[6] و
در آیین دادرسی مدنی حبس عبارت است از «سلب آزادي تن محکوم‌عليه که در
مدت‌هاي قانوني پس از ابلاغ حکم (يا ابلاغ اجراييه ثبتي) طوعا آنرا اجرا
ننموده و در موعد قانوني عرضحال اعسار به دادگاه صلاحيتدار تقديم ننموده
است. اين نوع حبس در قانون اسلام هم وجود دارد: لي الواجد يحل عقوبته و
عرضه (حديث)»[7]«در حقوق اسلامی مفهوم زندان در لغت با الفاظ متعدد ازقبیل حبس، وقف، اثبات وسایر کلماتی که حاوی ممنوعیت هستند بیان شده است»[8]
البته متداول­ترین آنها واژه­های حبس و سجن است که در قرآن مجید مکررا
آمده است که «هردو دارای یک معنی کلی است و آن ممانعت از دخل و تصرف آزاد و
جلوگیری از انجام اعمال آزادانه است.»[9]در ماده 3 آیین­نامه «سازمان زندان­های ایران»[10]
نیز زندان چنین تعریف شده است: «زندان محلی است که در آن محکومانی که حکم
آنان قطعی شده است با معرفی مقامات صلاحیتدار قضایی و قانونی برای مدت معین
یا بطور دایم به منظور تحمل کیفر، با هدف حرفه­آموزی، بازپروری و
بازسازگاری نگهداری می­شوند.» که البته این تعریف کاملا منطبق با ماده 27
قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 است که بموجب آن «مدت حبس­ از روزی آغاز
می­شود که محکوم به موجب حکم قطعی لازم­الاجرا حبس می­گردد.»در
ماده 3 آیین­نامه، چهار هدف تحمل کیفر، حرفه­آموزی، بازپروری و بازسازگاری
را درنظرگرفته ولی بنظر می­رسد درحال حاضر و در زندان­های امروزی صرفا بحث
تحمل کیفر ملاک است و به بازپروی و بازسازگاری نه تنها توجهی نمی­شود بلکه
زندان اثر معکوس داشته و موجب تکرار جرم اعم از جرم قبلی یا جرایم جدیدتر
با شدت و ضعف متفاوت نسبت به قبل می­شود که بحث پایان­نامه حاضر را تشکیل
می­دهد و در ادامه بطور مفصل به آن پرداخته می­شود.همچنین
در ماده 4 آیین­نامه درکنار تعریف زندان، به تعریف بازداشتگاه پرداخته شده
است که بموجب آن «بازداشتگاه محل نگهداری متهمانی است که با قرار کتبی
مقام­های صلاحیتدار قضایی تا اتخاذ تصمیم نهایی به آنجا معرفی می­شوند.»
بنابراین بنظر می­رسد بموجب آیین­نامه مزبور، تفکیکی بین محل نگهداری
مجرمین و متهمین بازداشت به قرار وثیقه صورت گرفته است که همانگونه که در
ادامه خواهیم دید از نکات مهم درخصوص تأثیر زندان در تکرار جرم است.برای
حبس در قوانین و کتب مختلف حقوقی انواع گوناگونی ذکر شده است که بطورکلی
عبارتند از حبس مجرد، حبس موقت، حبس دایم(ابد)، حبس تکدیری، حبس انضباطی و
حبس با کار.[11] مبحث دوم: مشروعیت زندان ازنظر اسلامگفته
شده که مجازات باید قانونی و مشروع باشد یعنی علاوه بر اینکه نوع و میزان
آن درخصوص یک جرم خاص توسط قانونگذار در قانون تعیین شده باشد، ازنظر احکام
الهی و علمای شرع نیز تایید شده و در منابع فقه اسلامی تجویز شده باشد.
زندان ازجمله مجازات­هایی است که در شرع مقدس اسلام به انحای گوناگون
کاربرد داشته و در زمان پیامبر اکرم (ص) و دیگر ائمه (ع) بکار می­رفته است.
می­توان گفت بطور کلی موارد و موجبات زندان در اسلام بشرح ذیل است:الف-
زندان در جرایم ضدامنیتی: همچون حبس باغی(باغی کسی را گویند که بر امام
عادل خروج کند، پیمان خود را با وی بشکند و از فرامین و دستوراتش سرپیچی
کند.) حبس راهزنان(قطاع الطریق) و حبس اسرای جنگی.ب- زندان در جرایم ضد نفس: مانند متهم به قتل، آمر به قتل، حبس قاتل تا تکمیل شرایط، حبس قاتل پس از عفو اولیای مقتول.ج- زندان در جرایم مربوط به دین: ازجمله حبس زانی، حبس زن مرتد، حبس ایلاکننده، حبس زن حامل برای اقامه حد.د-
زندان در جرایم مربوط به مال: بعنوان مثال حبس عامل خیانتکار، حبس سارق،
حبس مفلس، حبس ممتنع از ادای دین، حبس تارک نفقه، حبس کفیل.ه- زندان در شهادت: حبس شهود، حبس شاهد دروغگو.[12]همچنین
«در اسلام علاوه بر مجازات اصلی زندان، مواردی نیز به عنوان مجازات تکمیلی
پذیرفته شده و بدان تصریح شده است:1- تأدیب و تعزیر، 2- تازیانه، 3- جریمه
نقدی، 4- در فشار قرار دادن، 5- تنکیل، 6- تشهیر، 7- قید و زنجیر، 8- منع
طعام و شراب.»[13]اما
آنچه که ذکرش در اینجا لازم است و علمای شیعه و حقوقدانان نیز به آن
قائلند اینست که «حبس در شریعت اسلامی نگه داشتن انسان در جای تنگ نیست
بلکه تعویق شخص و جلوگیری از تصرف آزادانه وی است که می­بایست از هرگونه
شکنجه و آزار بدور باشد.»[14]
بنابراین همانگونه که مشاهده می­شود در دین مبین اسلام برای حبس همان هدف
اصلی یعنی ارعاب و ترهیب و بازپروری اجتماعی درنظر گرفته شده آنهم با
شرایطی که کاملا ارزش­های انسانی حفظ شده و به شخصیت و هویت فرد زندانی
خدشه­ای وارد نشود. در ذیل مشروعیت مجازات زندان را از منظر منابع چهارگانه
فقهی یعنی قرآن، سنت، اجماع و عقل بیان می­کنیم: بند 1) مشروعیت زندان در قرآن کریمهمانگونه
که قبلا بیان شد، واژه زندان در قرآن کریم به الفاظ گوناگون شامل سجن،
حبس، امساک، حصر، وقف و نفی بیان شده است که در این میان به معنای سجن در
آیات 25، 32، 35، 36، 41 و 100 سوره یوسف مجموعا 9 بار آمده است، همچنین در
سوره شعرا آیه 29. حبس نیز در آیات 106 مائده و 8 هود ذکر شده است. به
معنی امساک در آیه 15 سوره نساء آمده است و در آیه 5 سوره توبه نیز به معنی
حصر بیان شده همچنین در آیه 23 سوره مائده به معنی نفی آمده است.«از
مراجعه به آیات قرآنی به روشنی مشخص می­شود که در کنار مجازات­هایی با
عنوان­های قصاص، حدود و دیات از زندان و سجن نیز سخن رفته است. با این وجود
زندان به عنوان نهادی ضروری و وسیله­ای برای برخورد با مجرمان و به انزوا
کشانیدن آنان شناخته نشده است. آنچه از آیات قرآنی استنباط می­شود این است
که قرآن کریم عمل مستبدان و طاغوت­های زمان را در استفاده فراوان از زندان
تقبیح کرده و زندانی کردن مصلحان را نکوهش کرده است. از آیه 32 سوره یوسف
چنین برمی­آید که زندان می­تواند برای درهم شکستن اراده کسانی که پایبند
ارزش­های متعالی جامعه­اند یا ارزش­های خاص هیأت حاکمه را به چالش
می­طلبند، به کار آید. درنتیجه در قرآن کریم و از دیدگاه فقهای امامیه،
زندان بعنوان یک مجازات شرعی جز در موارد استثنایی ازجمله برای سارقی که
چندبار سرقت کرده و نیز زن مرتده، جایگاهی ندارد و از منظر قرآن کریم، از
ابزارهای بکاربرده شده از سوی طاغوت­ها و حکومت­های جور برای دفع مخالفان
سیاسی یا وادار کردن آنان به فرمانبرداری است.»[15]
برای نمونه در حبس بودن تعدادی از ائمه اطهار(ع) مانند حضرت کاظم(ع) و یا
امام حسن عسگری(ع) که مدت طولانی از عمر خود را در زندان بسر برده­اند قابل
ذکر است. بند 2) مشروعیت زندان از نظر سنتسنت
عبارتست از گفتار، کردار و تقریر معصوم(ع). روایات فراوانی در منابع مختلف
از ائمه اطهار(ع) ذکر شده است که مجازات زندان را بعنوان کیفری برای
بزهکاران برشمرده­اند. بعنوان مثال: احمدبن­عبدالله البرقی عن علی(ع) انه
قال: «یجب علی الامام ان یحبس الفساق من العلماء و الجهال من الاطباء و
المفالیس من الاکریاء»[16]فی الجعفریات عن علی(ع) انه قال: «یجبر الرجل علی النفقه علی امرأته فان لم یفعل حبس.»[17]عبدالرزاق
در المصنف خود و بیهقی در السنن الکبری روایت از بهز بن حکیم به این لفظ
نقل کرده­اند: «پیامبر(ص) مرد متهمی را ساعتی از روز حبس و سپس آزاد
فرمود.»[18]از
این روایات و دیگر روایات فراوانی که درخصوص زندان ذکر شده مشخص می­شود که
در دین اسلام و زمان پیامبر(ص) و سایر حکام و خلفای اسلامی زندان کاربرد
داشته و درخصوص برخی جرایم مورد استفاده قرار می­گرفته است لکن چگونگی
استفاده از آن در زمان­ها و بر حسب اوضاع و احوال، متفاوت بوده که در بخش
تاریخچه به آن اشاره شده است. جان کلام آنکه مجازات زندان در روایات معتبر
اسلامی بعنوان یک مجازات مشروع، مورد پذیرش قرار گرفته است.ازجمله
مسائلی که در بحث زندان قابل بررسی است بازداشت موقت است که برای تعیین
تکلیف متهمان صورت می­گیرد و پیش از آن است که حکم نهایی ازسوی حاکم شرع و
مراجع قضایی صادر شود. بازداشت موقت برای روشن شدن وضع متهم، در اسلام مجاز
است. «مواردی در روایات آمده است ازجمله: 1- بازداشت شخص متهم به قتل، 2-
بازداشت کسی که قاتل را فراری داده تا پیدا شدن قاتل، 3- بازداشت کسی که
بیم فرار وی باشد مثل اسیر جنگی.»[19] بند 3) مشروعیت زندان از نظر عقلیاین
قاعده عقلی که باید امنیت، نظم و عدالت اجتماعی و نیز منافع و مصالح فردی و
اجتماعی حفظ شود و از دستبرد خلافکاران مصون بماند بطوریکه احدی نتواند به
خود اجازه تعرض به آنها را بدهد قاعده­ای جهان­شمول است. «این هم یک اصل
پذیرفته شده است که باید خلافکاران را تنبیه و به مجازات رساند و نیکوکاران
را تشویق نمود در غیر این صورت حفظ ارزش­های انسانی ممکن نخواهد بود. از
این لحاظ عقل حکم می­کند که بدکاران کیفر شوند و به مجازات اعمال نادرست و
ناشایست خویش برسند، هر جرمی باید مجازات متناسب با خود را داشته باشد. شدت
و ضعف و کم و کیف مجازات­ها باید با جرایم ارتکابی متناسب باشد. لذا اگر
جرایم ارتکابی از نوعی باشد که با مجازات زندان می­توان هم مجرم را اصلاح و
تربیت کرد و از ارتکاب مجدد جرم ازسوی او جلوگیری نمود و هم دیگران را از
ارتکاب جرایم منصرف کرد و مایه عبرت آنان شد، باید مجرم را به زندان
انداخت.»[20]به
عبارت دیگر عقل سلیم حکم می­کند برای رهایی جامعه از شر بدکاران و فاسدان و
برقراری آرامش و عدالت در میان امت اسلامی، با مجرمان به گونه­ای رفتار
شود که علاوه بر اینکه به سزای اعمال خود می­رسند از طریق اعمال مجازات
متنبه شده و جامعه نیز برای مدتی از گزند آنان در امان باشد و بی­شک در این
میان یکی از مجازات­های کاربردی همان مجازات زندان می­باشد که درخصوص
بسیاری از جرایم قابل اعمال است و در کتاب و سنت نیز بدان توصیه شده است. بند 4) مشروعیت زندان از نظر اجماعهمانطور
که می­دانیم اجماع، اتفاق­نظر علمای مسلمین دریک مسئله است و اگر عموم
مسلمین در یک مسأله وحدت­نظر داشته باشند دلیل بر این است که این نظر را از
ناحیه شارع اسلام تلقی کرده­اند و علمای شیعه آن را حجت می­دانند. در مورد
اثبات مشروعیت زندان بوسیله اجماع، بین فقهای شیعه و در کتب آنان اظهارنظر
خاصی دیده نمی­شود لیکن عنوان شده که تقریبا تمامی آنان در مواردی به کیفر
زندان فتوا داده­اند فلذا شاید بتوان ادعا کرد که در مشروعیت زندان ازنظر
فقها اختلافی وجود ندارد چرا که اگر زندان در نظر آنان مشروعیت نداشت هرگز
بدان فتوا نمی­دادند.«بطور
کلی در قوانین کیفری اسلام، ضمن اینکه برای جلوگیری از خلافکاری­ها و
حمایت جامعه در مقابل شرارت افراد شرور از راه­های دیگری استفاده شده است،
به حکم ضرورت عقوبت زندان نیز به عنوان کیفر ثانوی و بطور فی­الجمله
پذیرفته شده است[21].» مبحث سوم: تاريخچه پيدايش زندانپس
از آشنایی اجمالی با مجازات سالب آزادی، مطالعه روند شکل­گیری زندان و
تحول آن در ایران و نیز سایر کشورها امری ضروری بنظر می­رسد چرا که اینگونه
می­توان اهمیت و شناخت بستر این نوع مجازات را دریافت.«نوع
و مفهومی که در هر زمان برای حبس درنظر گرفته شده باتوجه به اوضاع و
احوال، فرهنگ، مذهب، نوع حکومت و شخص حاکم متغیر بوده است، روزگاری از
سیاهچال­های ترسناک و نمناک با حداقل امکانات حیات به نام زندان نام برده
شده است، روزی دیگر با تجهیز حداقل ظاهری همین بناها و اصلاح آنان سعی در
انسانی­تر کردن این مجازات جهت رسیدن به اهداف موردنظر داشتند ضمن اینکه
نقش ادیان و مذاهب مختلف نیز در اعمال و اجرای مجازات حبس بی­تأثیر نبوده
است. بنابراین کیفر سالب آزادی سابقه­ای طولانی به اندازه حیات بشر دارد و
تاریخچه آن بسیار دردناک و غم­انگیز است چه بدترین جنایتکاران و بهترین
انسان­ها هردو به زندان افتاده­اند و درنتیجه این نوع مجازات در زمان­های
مختلف از دیدگاه­های متفاوتی برخوردار بوده است[22].»البته
درخصوص سابقه پیدایش مجازات زندان بین صاحب­نظران و مؤلفان حقوقی اختلاف
است بنحوی که به عقیده برخی این مجازات سابقه چندانی ندارد و به نوعی
مجازاتی نوپا و جدیدالتأسیس محسوب می­شود و به عقیده برخی دیگر، این کیفر
سابقه­ای طولانی به اندازه حیات بشر دارد و این دوگانگی در کتب مختلف دیده
می­شود. وانگهی آنچه مهم بنظر می­رسد این است که سیر تحول زندان و تغییرات
بوجود آمده در آن به چه صورت بوده است. به عبارت دیگر از آنجا که درحال
حاضر درصدد آشنایی اجمالی با تاریخچه زندان هستیم مهم اینست که سیر تکاملی
زندان و چگونگی تبدیل آن به سیستم­های کنونی را دریابیم و اینکه لحظه تولد
این مجازات به چه قرن و دوره­ای تعلق دارد مورد بحث این پایان­نامه
نمی­باشد.در
ادامه به اختصار به بیان روند وجودی زندان در دوره­های­ قبل از اسلام،
زندان در ایران باستان، پس از ظهور اسلام، با تصویب قانون مجازات عمومی و
طبق قانون مجازات اسلامی می­پردازیم و سعی در بیان روند شکل­­گیری تاریخی
این مجازات در ازمنه مختلف داریم: